نماد فروهر نشان چیست و چه معنا و تاریخی دارد؟

درباره‌ی نماد فروهر FARVAHAR نظریه‌های گوناگونی مطرح شده است که کمی خواننده را دچار سردرگمی می‌کند. آن‌چه آشکارا می‌دانیم است است که نشان فروهر یک نماد ملی و وابسته به تاریخ و فرهنگ ایران است که هم‌واره در سازه‌های باستانی ایرانی به‌کار رفته اما از سویی انسان بالدار در تمدن‌های مصر، سوریه و آشور نیز وجود دارد. برخی نظریه‌ها در این‌باره که این نماد اهورامزدا در آیین ایرانی زرتشتی است یا ارتباطی با آیین زرتشتی دارد به نظر نادرست می‌آید و به صورت کلی تفسیرهایی که در این زمینه وجود دارد دارای اجماع جهانی نیستند. در ادامه به این موارد خواهیم پرداخت.

© هرگونه برداشت غیرتجاری از داده‌های مجله فروهر تنها با ذکر نام فروهرالکترونیک و لینک مطلب به عنوان منبع مجاز است.

واژه و مفهوم فروهر در ایران باستان و دین زرتشت

در کتاب اوستا و بنابر باور ایرانیان باستان، فروهر نماد نیرو یا بخشی از اهورامزدا ( خداوند یگانه در آیین زرتشتیان ایرانی ) است، نیرویی که در وجود آدمی و همه‌ی دیگر آفریدگان به ودیعه گذاشته شده است. بر اساس این باور فروهر پیش از پدید آمدن همه‌ی موجودات وجود داشته و بعد از مرگ موجودات عالم نیز هم‌چنان به زندگی در جهان دیگر ادامه می‌دهد و جاودان می‌ماند. این واژه در زبان پارسی باستان به صورت " فَرورتی " تلفظ می‌شده است؛ در اوستا به صورت " فَروَشی " و در پارسی میانه یا پهلوی تلفظ آن به صورت " فَروَهَر" است.

این نشان روی آرامگاه فرمان‌روایان هخامنشی مانند داریوش بزرگ، اردشیر سوم در تخت جمشید و نقش رستم و  مهر و رسمی و سکه‌های هخامنشی درج شده است. همچنین بر روی سازه‌ها و ساختمان‌های معاصر مانند آرامگاه فردوسی یا ساختمان بانک ملی ایران و وزارت خارجه حک شده است. همچنین این نماد ملی ایرانی امروز بر روی گردن‌بندها و دست‌بندها و موارد تزئینی فراوانی به‌کار می‌رود.

تاریخ نشان فروهر و استفاده از آن

امروزه واژه‌‌ی فروهر به پیکره‌ی بالداری که به صورت نقش برجسته‌ در بیش‌تر بناهای باستانی مربوط به زمان هخامنشی دیده می‌شود، اطلاق می‌شود. با این وجود برخی از باستان شناسان این نام‌گذاری را نادرست تلقی می‌کنند. مخالفان این نام‌گذاری معتقدند که بر اساس روایتی تا اوایل قرن بیستم این پیکره‌ی بالدار نماد فر کیانی و فقط به عنوان یک اثر باستانی شناخته می‌شده است اما در حدود سال‌ 1920 جی.ام.اونوالا تاریخ‌دان زرتشت، به اشتباه فر کیانی را فروهر نامید به دنبال آن استفاده از پیکر بالدار تخت جمشید به عنوان نماد زرتشت آغاز شد؛

باید اکیدا توجه داشت که گره زدن نماد فروهر که یک نشان ملی ایرانی است به دین و آیین خاص یک اشتباه علمی و تاریخی است. اما به هر صورت در اثر این اشتباه و بدین ترتیب در آغاز سده‌ی بیستم پیکره‌‌ی بالدار فروهر وارد آتشکده‌ها شد، از آن در ساخت و طراحی زیورآلات استفاده شد و هم‌چنین زرتشتیان از آن به عنوان نشان انتشاراتی خود استفاده کردند. بعد از گذشت چند دهه کم کم فر کیانی به عنوان استاندارد و نشانه‌ی اعتقاد باستانی زرتشت تبدیل شد.

فروهر نماد چیست؟

برخی از باستان‌شناسان به غلط بر این باور هستند که این پیکره‌ی بالدار که به نام فروهر شناخته می‌شود، نمادی از اهورامزدا یا همان آفریدگار همه‌‌ی هستی در کیش زرتشت است ولی برخی دیگر این نظریه را کاملا رد می‌کنند و معتقدند که اهورامزدا موجودی زمینی نیست که مانند این پیکره، جنسیت مذکر داشته باشد.

در مورد این پیکره‌ی بالدار این نظریه نیز مطرح شده است که تصویر مردی که در پیکره وجود دارد در واقع نمادی از پیامبر دین زرتشت است. با این وجود عده‌ای این نظریه را رد می‌کنند و معتقدند که پیامبر زرتشت همیشه پارچه‌ای بر سر خود می‌بسته و از تاج پادشاهی استفاده نمی‌کرده است در صورتی که مردی که در پیکره وجود دارد هم تاج پادشاهی بر سر دارد و هم این‌که حلقه‌ای به دست گرفته است که هر دو جزو ابزارهایی هستند که پادشاهان از آن‌ها استفاده می‌کرده‌اند.

علاوه بر این در نقش برجسته‌هایی که رنگ آن‌ها هنوز باقی مانده است، لباس این پیکره‌ی بالدار به رنگ قرمز و زرد و آبی است؛ این رنگ‌های نمادین مربوط به طبقات سه‌گانه ایران باستان بوده‌اند که جمع آن‌ها در لباس پادشاهان طبیعی بوده است در صورتی که اهورامزدا با رنگ سفید ارتباط داشته که این رنگ در پیکره‌ی بالدار وجود ندارد.

نشان فر کیانی

نظریه‌ی دیگری بر این باور است که این پیکر بالدار نماد فر پادشاهی و فر کیانی است. بر اساس این نظریه تصویر مردی که در پیکره وجود دارد هیچ هویت مشخصی ندارد و فقط نمادی از پادشاهان ایرانی است. زرتشتیان نماد فروهر را مقدس و نمادی از نژاد خود می‌دانستند به طوری که آن را بر بالای آتشکده‌های خود نصب می‌کردند.

نشان انسان بالدار

نمادهایی شبیه به پیکره‌ی بالدار از هزاران سال پیش در سرزمین‌های اقوام باستانی مختلف وجود داشته است. بر اساس روایتی قدیمی‌ترین شکل‌ این پیکره به صورت یک پرنده‌ی شاهین با بدن یک مرد هخامنشی بوده که بعدها بال و دم و دیگر بخش‌های پرنده بر اساس باورهای زرتشتیان به آن اضافه شده و به عنان مهر رسمی داریوش و دیگر پادشاهان هخامنشی مورد استفاده قرار گرفته است و هم‌چنین آن را در بناهای تخت جمشید، نقش رستم و ... به عنوان نماد دولت هخامنشی کنده کاری کرده‌اند.

در شکل ظاهری فر کیانی یا فروهر یک انسان بالدار وجود دارد. این بال‌ها متعلق به پرنده‌ی شاهین است و صورت مرد شبیه به صورت‌ پادشاهان هخامنشی با ریش بلند و موهای فر است. در یکی از دست‌‌های این مرد یک حلقه قرار دارد و دست دیگر او به سمت بالا قرار دارد. دور کمر این انسان یک حلقه وجود دارد که دو رشته یکی در چپ و دیگری در راست به آن متصل هستند.

بخش های مختلف نماد فروهر نشانه چیست؟

باید تذکر داد که برای این نظریه‌ها که در ادامه ذکر می‌شود منابع مطمئنی مطرح نشده است و نمی‌توان به صورت کامل به این تفاسیر اعتماد کرد و از نظر علمی پذیرفتنی نیستند ( برای نمونه در سنگ نبشته بیستون بال‌های نشان FARVAHAR سه بخش نیستند در حالی که در این تفاسیر ادعا شده این سه بخش نشان گفتار، اندیشه و کردار نیک است!).

اما با این وجود ما یکی از این موارد را در این بخش بازگویی می‌کنیم با با چنین تفاسیر جدید و نامطمئن آشنا شوید: هر یک از اجزای این پیکره مفهوم و باوری اصیل و مشخص در دین زرتشت دارد که در زیر به شرح این نمادها پرداخته شده است:

• پیکر انسان: صورت این پیکر نشانگر مردی سال‌خورده و پیر پارسی است. مرد کهنسال نماد فردی دانا، با تجربه، جهان‌دیده و خردمند است و همچنین این معنی را می‌رساند که خداوند می‌خواهد انسان را در کمال و بلوغ ببیند.
• دست‌ها : از آنجایی که دست پیکره به طرف بالا است این مفهوم را می‌رساند که او در حال نیایش پروردگار است؛ همین‌طور نماد بزرگ‌منشی و روشن‌فکری این شخص است.
• حلقه‌ی دست پیکره: حلقه‌ای که انسان موجود در پیکره در دست دارد نماد عهد و پیمان با خداوند و نشانه‌ی همبستگی و وحدت نیز می‌باشد. گفته می‌شود که حلقه‌ی ازدواج که نماد پیمان وفاداری زن و مرد در زندگی مشترک است نیز یادگاری از این حلقه است.
• بال‌ها: هر یک از بال‌ها سه قسمت دارد که نشانه‌ی سه اصل گفتار نیک، کردار نیک و پندار نیک هستند و از طریق رعایت آن‌ها انسان می‌تواند به کمال و خوشبختی برسد. استفاده از دو بال هم تراز نیز نشانه‌ی برابری می‌باشد؛ هم‌چنین باز بودن بال‌ها این معنی را در ذهن ایجاد می‌کند که فروهر همواره فرد را به سوی پیشرفت و سربلندی راهنمایی می‌کند. روی بال‌ها سی و سه خط کشیده شده است که نشانه‌ی فرشتگان ( یا امشاسپندان) در کیش زرتشت هستند.
• حلقه‌ی بزرگ: از آن‌جایی که از هر طرف این حلقه یا دایره شروع به حرکت کنیم باز به نقطه‌ی اول می‌رسیم این حلقه به این معنی است که رفتار و کردار هر انسانی در این دنیا در نهایت به خود او می‌رسد حلقه‌ی گرد به معنی بی پایانی دنیا و روزگار نیز می‌باشد؛ این حلقه‌ی بزرگ همچنین نماد دنیای مادی است.
• دم پرنده: در قسمت پایین بدن انسان یک دم یا دامن سه قسمتی وجود دارد که نماد کردار بد، پندار بد و گفتار بد است. دلیل پایین قرار گرفتن آن به این معنی است که اندیشه، رفتار و گفتار بد همیشه باید در پایین‌ترین مرتبه و به زیر افکنده شود.
• دو رشته‌ی متصل یه حلقه: این دو رشته که یکی در سمت چپ و دیگری در سمت راست قرار دارد، نشانه‌ی نیروی بدی و خوبی یا حق و باطل است که هیچ‌گاه به یکدیگر نمی‌رسند.

فره و روان در آیین زرتشتی و استوره‌های ایرانی

زرتشتیان معتقدند که دو گونه "فره" وجود دارد، "فره کیانی یا خسروی" که ویژه‌ی شهریاران، پهلوانان و بزرگ‌زادگان است و "فره ایرانی" که متعلق به تمام مردان و زنان و جانوران و گیاهان و سرزمین‌های ایرانی است. ایرانیان باستان معتقد بودند "فره" ، فروغ و موهبتی ایزدی و از سوی پروردگار است که هر کس از آن برخوردار شود، برازنده‌ی سالاری و شهریاری می‌گردد.

بنابر اساطیر کهن ایرانی، تمام پادشاهان پیشدادی، کیانی و پهلوانان و بزرگان ایرانی دارای این ‌"فره ایزدی" بوده‌اند. در بسیاری از اساطیر کهن و قدیمی اوستایی و پهلوی، بسیاری از دشمنان ایران‌زمین مثل "اژی‌دهاک" و "افراسیاب" همواره در پی به دست آوردن این "فره" بوده‌اند ولی هیچ‌گاه موفق به این امر نشده‌اند. فره ایزدی در واقع عنصر روحانی شبیه به نور یا نیرویی است که گاه به صورت کبوتر و شاهین در می‌آمده و از طرف خدا در جسم مردان بزرگ ظاهر می‌شده و باعث پیشرفت کار آن‌ها بوده؛ در صورتی که فره ایزدی از آن‌ها جدا می‌شده شکست آن‌ها حتمی بوده.